Czarnków Kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny

Kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Czarnkowie zostawiłam sobie na koniec „mini serialu” relacjonującego moją wizytę w urokliwym mieście nad Notecią. Nie bez powodu. Jest on bowiem najstarszym i najcenniejszym zabytkiem Czarnkowa a jako taki, zasługuje na osobny, dokładniejszy opis. Kościół usytuowany jest niemalże w narożniku obecnego placu Wolności, który niegdyś był centralnym rynkiem miasteczka. Pierwszą świątynią osady była zapewne kaplica grodowa a następny kościół, drewniany z końca XIII wieku prawdopodobnie  stał już na terenie osady przedlokacyjnej. Obecny kościół został wzniesiony z inicjatywy ówczesnych właścicieli miasta, Czarnkowskich herbu Nałęcz. Data budowy świątyni jest sporna. Niektórzy wiążą powstanie kościoła jeszcze z XV stuleciem, choć bardziej prawdopodobne jest to, iż budowlę wzniesiono w 2 połowie XVI wieku. Natomiast żadnych wątpliwości nie budzi data konsekracji kościoła. Wiadomo, że uroczystość poświęcenia odbyła się w trzecią niedzielę po zesłaniu Ducha  Świętego   1586 roku. Dokonał jej, wywodzący się ze zgromadzenia cystersów, pomocniczy biskup poznański, Jan Węgorzewski.

W niecałe sto lat później, na prośbę Katarzyny z Leszczyńskich Czarnkowskiej, biskup poznański Andrzej Nowodworski nadał świątyni godność kolegiaty. W tym samym, XVII wieku, czarnkowską farę rozbudowano.  W 1634 roku, przy kościelnym prezbiterium, wzniesiono kaplicę Biczowania Pana Jezusa. Kolejną kaplicę, z inicjatywy (i funduszy) ówczesnych właścicieli miasta Anny i Mikołaja Swiniarskich, dobudowano do korpusu nawowego w 1757 roku. Kaplica otrzymała wezwanie św. Antoniego ale zwana jest także kaplicą św. Jana Nepomucena.Wyposażone w tą wiedzę obchodzimy świątynię dookoła. Jak wszystkie budynki w obrębie Rynku jest starannie odnowiona a jej najbliższe otoczenie wręcz „wychuchane”.

Kościół jest późnogotycki, trójnawowy o trzyprzęsłowym korpusie i dwu przęsłowym węższym i wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Od zachodu posiada kruchtę nad którą wznosi się kwadratowa w przekroju, dwukondygnacyjna wieża nakryta wysokim, neogotyckim, hełmem. Wieża ujęta jest w dwie narożne, trójuskokowe, ukośnie ustawione szkarpy. Wieżę wieńczy arkadowy fryz a u podstawy hełmu umieszczono sterczyny- wieżyczki.

Do kruchty w XIX wieku dobudowano dwie boczne przybudówki. Przy zachodnim przęśle prezbiterium znajdują się dwie kaplice. Od strony południowej jest to kaplica Czarnkowskich (Aniołów Stróżów) od północnej prostokątna kaplica Biczowania Pana Jezusa. Przy wschodnim przęśle prezbiterium znajdują się dwie przybudówki, z których jedna pełni rolę zakrystii z kapitularzem, druga nowej zakrystii. Przy wschodnim przęśle od strony północnej znajduje się także późnobarokowa kaplica św. Antoniego. Elewacje kaplic przy prezbiterium wieńczą wczesnobarokowe szczyty z łagodnymi, wolutowymi spływami. Szczyty kaplic są rozczłonkowane pilastrami. Okna świątyni są przeważnie zamknięte półkoliście.

Bryła kościoła oraz naroża kaplic są oszkarpowane. Kiedy obejrzałyśmy kościół z zewnątrz, bez większej nadziei, skierowałyśmy się ku głównemu wejściu.  Mieści  się ono w przyziemiu wieży. Jednak, ku naszemu zaskoczeniu, po naciśnięciu klamki drzwi otwierają się i po chwili bez przeszkód możemy podziwiać urodę wnętrza świątyni.

Pierwsze spojrzenie kierujemy ku sklepieniom. W prezbiterium jest ono kolebkowo krzyżowe na gurtach ze stiukowymi żebrami podkreślającymi jego konstrukcję. Granicę między sklepieniem prezbiterium a nawy wyznacza łuk tęczowy. Na nim umieszczono rokokową grupę pasyjną. Sklepienie nawy głównej jest gwiaździste. Nawy boczne, otwierające się na główną półkolistymi, wspartymi na filarach, arkadami, posiadają sklepienie kolebkowe.

W kościele przeważa wyposażenie późnobarokowe i rokokowe. Mimo barokowego form i barw bogactwa, sprzęty nie dominują we wnętrzu ale harmonijnie je uzupełniają. To niezbyt częste w baroku, bo jak wiadomo epoka ta „stawiała” na splendory, olśnienie i przytłoczenie widza, do tego stopnia, by poczuł swoją nikłość.  Na wyposażenie  składa się pięć architektonicznych ołtarzy, stalle i ambona.

W  1844 roku ołtarz główny (datowany na 1 połowę XVIII wieku) zyskał w polu centralnym wizerunek patronki świątyni. Przedstawiono na nim, zgodnie ze zwyczajem, patronkę kościoła. Na obrazie, Maria Magdalena wyobrażona jest wprawdzie w pokutnej szacie, ale z rozpuszczonymi, wspaniałymi złotorudymi włosami wpatrująca się w księgę i zerkająca na czaszkę- symbol Vanitas.  Obraz flankują posągi świętych Piotra i królewicza Kazimierza oraz Pawła i Franciszka z Asyżu. Ołtarz wieńczy wspaniała, barokowa gloria.

Po obu stronach prezbiterium ustawiono bogato zdobione rocaille’ami stalle wykonane ok 1768 roku. Kościół może poszczycić się dwoma obrazami pochodzącymi z warsztatu Hermana Hana. Jednym z nich jest Arbor Virginis przedstawiający Marię na kwiecie lilii w towarzystwie św. Anny i św Joachima, swoich rodziców. Drugim, znajdujący się w kaplicy Czarnkowskich, obraz Anioła Stróża ochraniającego dziecko.

Kaplice otwarte są na nawę główną szerokimi arkadami. Zabezpieczają je zabytkowe, późnorenesansowe kraty. W kaplicy świętych Aniołów Stróżów umieszczony jest podwójny, marmurowy nagrobek wykonany przez Hermana von Hutte poświęcony Maciejowi Czarnkowskiemu i jego małżonce,  Katarzynie z Opalińskich. Renesansowy nagrobek, zgodnie z panującą w tej epoce konwencją, przedstawia postacie zmarłych w pozycji leżącej. W tej samej kaplicy znajduje się także cynowy sarkofag wykonany przez poznańskiego ludwisarza Jakuba Kanadeja dla Sędziwoja Czarnkowskiego, zmarłego w 1627 roku. Sarkofag ozdobiony jest portretem trumiennym zmarłego, posągami aniołów oraz medalionami z reliefami przedstawiającymi czyny wojenne Sędziwoja. Sędziwoj był starostą generalnym Wielkopolskim, wojewodą łęczyckim, starostą międzyrzeckim, powidzkim i kłeckim a także komandorem komandorii poznańskiej zakonu maltańskiego. Należał do najbogatszych magnatów ówczesnej Wielkopolski, był gorliwym katolikiem i szczodrze wspierał kościoły i klasztory. Do jego beneficjentów należały m.in kościół jezuicki św. Barbary w Krakowie (pisałam o nim niegdyś), kościół Karmelitów Bosych w Poznaniu i klasztor Paulinów na Jasnej Górze. Nie uchylał się także Sędziwoj od spraw politycznych i udziału w wyprawach wojennych. Brał udział w wyprawie Stefana Batorego na Moskwę, w wojnach przeciwko Turcji i Szwecji. Prywatnie był trzykrotnie żonaty i doczekał się synów Władysława i Kazimierza Franciszka oraz córek: Jadwigi, wydanej za Pawła Działyńskiego, Anny, żony Stanisława Przyjemskiego oraz Teresy, żony Krzysztofa Opalińskiego. Przy sarkofagu i nagrobku ustawiono rokokowy konfesjonał.

Przy północnej nawie usytuowana jest kaplica Biczowania Pana Jezusa ufundowana przez Zofię z Herbertów Czarnkowską. W kracie oddzielającej kaplice od nawy umieszczono panoplia nawiązujące do rycerskich tradycji Czarnkowskich oraz rodowy herb  „Nałęcz”. Kaplica swoją nazwę zawdzięcza wiszącemu w niej barokowemu obrazowi, na którym widnieje Golgota z wyeksponowanym Krzyżem.

Przy tej samej nawie znajduje się kaplica św. Antoniego Padewskiego, ufundowana przez  Annę i Mikołaja Swiniarskich. Swoją nazwę zawdzięcza posągowi św. Jana Nepomucena. Oprócz patrona w kaplicy znajduje się też obraz MB Niepokalanie Poczętej Apokaliptycznej. Głowę Marii otacza dwanaście gwiazd symbolizujących 12 pokoleń Izraela. W antepedium ołtarzowym umieszczony jest Poraj, herb Swiniarskich. Pod kaplicą znajduje się krypta, w której spoczywają fundatorzy i trójka ich dzieci.

W nawie głównej, na przeciw siebie ustawione są ambona i chrzcielnica. Oba sprzęty są bogato zdobione rocaillem i złocone. W zwieńczeniu ambony umieszczono tablice Dekalogu chrzcielnicę przyozdobiono postacią Chrystusa przyjmującego chrzest w Jordanie.

Kościół Marii Magdaleny w Czarnkowie zasługuje na znacznie więcej czasu, niż możemy mu przy tej wizycie poświęcić. Może jeszcze kiedyś uda mi się wrócić do tego tematu,

I to tyle wrażeń z pierwszej wizyty w Czarnkowie. Mam nadzieję, że nie ostatniej.