Pałac Chełmickich w Żydowie. Wielkopolskie rezydencje

W Wielkopolsce są dwie miejscowości o nazwie „Żydowo”. O kościele i pałacu  w Żydowie położonym w gminie Rokietnica, kiedyś już pisałam. Dzisiaj chciałabym przedstawić Żydowo w gminie Czerniejewo, do którego (nieco zbaczając ze służbowej trasy) pojechałyśmy aby  zobaczyć dawny dwór Chełmickich

Pierwsze ślady działalności ludzkiej na terenie dzisiejszego Żydowa zakwalifikowano do tak zwanej kultury pomorskiej i wydatowano na VI wiek p.n.e. Archeolodzy odkryli też pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska. Jednak pierwsza pisemna wzmianka o nim jako wsi, pochodzi dopiero z ostatniej ćwierci XIV stulecia.  Wtedy majątek  był własnością kościelną i należał do kapituły gnieźnieńskiej.

W następnych wiekach dzierżyły Żydowo rody pieczętujące się Doliwą i Porajem. Doliwowie od swych włości przyjęli nazwisko „Żydowskich”.

Jeśli wierzyć Niesieckiemu, w rodzinie Żydowskich dość często zdarzały się powołania kapłańskie i zakonne. Z tego rodu pochodził benedyktyn, opat mogileńskiego klasztoru, tytularny biskup Sebastian Żydowski herbu Doliwa. Także jego brat Marcin Żydowski wybrał śluby kapłańskie i doszedł do godności kanonika gnieźnieńskiego.  Tu jednak należałoby zaznaczyć, że w owym czasie wstępowanie do zakonu niekoniecznie wiązało się z powołaniem, często było po prostu wynikiem sytuacji życiowej. Dla mężczyzn, kapłaństwo było drogą do wykształcenia i kariery, dla kobiet sposobem by uniknąć łatki „staropanieństwa” lub ucieczką przed niechcianym małżeństwem.

W 2 połowie XVI wieku, na skutek działów, posagów, zapisów itp.  żydowskie włości uległy rozdrobnieniu a ich dziedzice zmieniali się dość często.

W 1 połowie XVIII wieku majętność Żydowo przeszła na własność  Antoniego ze Smolan Smoleńskiego herbu Zagłoba.  Dziedzice, Jadwiga z Piekarskich i Antoni Smoleńscy, w 1754 roku ufundowali we wsi kościół, który otrzymał wezwanie świętego Stanisława Biskupa i Męczennika. Niestety, wzniesiona z muru pruskiego świątynia spłonęła w 1811 roku. Za czasów Ludwiki i Antoniego, w 1752 roku Żydowo, z rąk króla  Augusta III Sasa uzyskało prawa miejskie, które utraciło w 1857 roku. Po śmierci rodziców, majątek objął młodszy z synów, Stanisław. Ożenił się z Julianną Karską, która po śmierci męża majątek sprzedała.

Kolejnym panem na Żydowie został Adam Bielski, herbu Wieruszowa. Pod koniec stulecia, owdowiały Adam, postanowił ponownie wstąpić w związek małżeński. Jego wybór padł na Mariannę, wdowę po dziedzicu Marszewa, Felicjanie Wierzchleyskim herbu Berszten.

W 1818 roku, wdowa po Jakubie Chełmickim z Chełmicy Małej, Teofila z Przyłubskich, dziedziczka Gurowa, nabyła majątek Żydowo. W rękach tej rodziny, pieczętującej się Nałęczem Żydowo pozostanie do 1938 roku.

Po Teofili majątek odziedziczył jej syn, Piotr Nałęcz Chełmicki, sędzia trybunału najwyższego departamentu poznańskiego. Piotr, w 1821 roku w gnieźnieńskim kościele pod wezwaniem św. Trójcy, poślubił osiemnastoletnią panienkę, Paulinę Franciszkę Mintzberg. W małżeństwie tym na świat przyszło dziesięciu synów i jedna córka, której dano na imię „Wanda”. Pannę, gdy dorosła, wydano za dziedzica Małachowa i Szemborowa, Władysława Ulatowskiego herbu Jastrzębiec.

W połowie XIX wieku jako właściciel  Żydowa wymieniony jest syn Pauliny i Piotra, Zefiryn Chełmicki. Zefiryn żonaty nie był i  zmarł bezpotomnie. Testamentem zostawił Żydowo swemu bratu, Bolesławowi, żonaty z Izabellą de Greem herbu Olszyny. Po nich, w początkach XX wieku, majątek objął kolejny brat, Julian Chełmicki, doktor medycyny, poseł do parlamentu Rzeszy i Sejmu Pruskiego, powstaniec 1848 i 1863 roku. Julian Chełmicki w małżeństwie z krewniaczką. Karoliną z Chełmickich doczekał się pięciu synów (Stanisława, Bolesława, Jana, Juliana i Władysława) oraz córek: Zofii, Marii, Wandy i Jadwigi.

Z tej licznej gromadki kolejnym właścicielem Żydowa został najstarszy syn Stanisław, żonaty z krewną, Gabrielą z  Chełmickich z Okalewa. Ich majątek, oprócz Żydowa obejmował także Imiołki, Gorzuchowo, Zakrzewo, Kamieniec i Sławno. W małżeństwie tym urodziło się dwóch synów: Bartłomiej (1884-1938) i Mikołaj (1888-1938). Gabriela Chełmicka zmarła w 1916 roku, jej małżonek przeniósł się do wieczności w 1934 roku. Po śmierci rodziców Żydowo objął Bartłomiej, jednak zdaje się, że nieżonaty Mikołaj mieszkał razem z nim. Podobnie jak jego brat, Bartłomiej nie założył rodziny. Rok 1938 był tragiczny dla braci Chełmickich. Najpierw, w styczniu zmarł młodszy Mikołaj a w październiku na skutek tragicznego wypadku (spadł z dachu) odszedł Bartłomiej.

Po nim miał objąć majątek Leon Tyszkiewicz najstarszy wnuk Zofii z Chełmickich Tyszkiewiczowej Łohojskiej, siostry Stanisława Chełmickiego, syn Jerzego Tyszkiewicz Łohojskiego i Leontyny z Janta Połczyńskich. Ponieważ Leon, w momencie obejmowania spadku, liczył sobie jedynie lat dziesięć, kuratorem majątku został ustanowiony Jerzy Tyszkiewicz. Miał zarządzać Żydowem do czasu pełnoletności potomka. Aby to usprawnić, w 1939 roku, Tyszkiewiczowie przeprowadzili się z Bydgoszczy do Żydowa. Niestety wkrótce po wybuchu wojny, zostali zeń wysiedleni i nigdy już doń nie powrócili. Majątek przejęli Niemcy, którzy, bardzo źle dla nich brzmiące „Żydowo” przemianowali na „Siedau”.Po wojnie majątek przejął i rozparcelował Skarb Państwa. Na terenie dawnego folwarku utworzono PGR. Po jego likwidacji,  w oparciu o popegeerowski majątek utworzono Gospodarstwo Rolno – Hodowlane sp. z oo, która do dziś jest włodarzem obiektu.

Po dotarciu  do celu bez trudu lokalizujemy dużą kępę zieleni, która zapewne jest dworskim parkiem. Instynkt nas nie myli i po chwili, objeżdżając półokrągły podjazd z pięknymi okazami starodrzewu, parkujemy w cieniu dworskiego budynku. Przyglądamy się budynkowi. Dwór z XVIII/XIX wieku wybudowany został na planie wydłużonego prostokąta.  Jego niejednolita bryła składa się z trzech części. Najstarszej, parterowej nakrytej dachem mansardowym, środkowej, dwukondygnacyjnej, poprzedzonej parterowym aneksem oraz parterowej z tarasem. W środkowej części dworu znajduje się wejście główne poprzedzone jednobiegowymi schodami i filarowym portykiem, w górnej kondygnacji przechodzącym w taras.  Z architektonicznego punktu widzenia, obrazując kolejne etapy rozbudowy pałac jest bardzo ciekawy jednak trudno nazwać budynek pięknym. Najbardziej ozdobnie potraktowano część dwukondygnacyjną. Zastosowano tam ozdobny gzyms poddachowy i opilastrowane narożniki. Boniowane pilastry artykułują też ścianę części parterowej z tarasem.

Zaglądamy do wnętrza. Jest mocno przebudowane ale w holu znajdują się stare fotografie i obraz przedstawiający dwór. Na skraju pałacowego parku znajduje się maryjna kapliczka, a nieopodal  dom z końca XIX wieku.

Niestety nie wystarcza mi już czasu, żeby zajrzeć do żydowskiego kościoła, wzniesionego w 1845 roku z fundacji ówczesnego dziedzica, Piotra Chełmickiego. Może uda się go zobaczyć przy innej okazji…